وادي مُحَسِّر

۱. كليات
وادى كم عرضى است ميان سرزمين مشعر و منا كه حجاج با گذر از آن وادىِ كوچك، وارد منا مى‏ شوند. گفتنى است چادرهاى ايرانى در نخستين بخش منا، پس از عبور از وادى‏ محسّر قرار دارد. مُحَسِّر اسم فاعل از حَسِرَ به معناى از پا افتادن است. وادى نيز به معناى دره يا مكان جارى شدن رود است. وادى مَحسّر، نه جزو منا است و نه جزو مزدلفه.
در برخى نقل‌ها محل انهدام سپاه ابرهه، همين مكانى است كه امروزه «وادى‏ محسِّر»؛ «جاى حسرت اصحاب فيل» ناميده شده‏ است. چون ياران ابرهه به سبب شكست حسرت خوردند، به «مُحَسِّر» مشهور گشت.
۲. موقعيت
«محسّر» رود كوچكى است كه از سمتِ شرقى كوه «ثبير» بزرگ از سوى ثقبه سرازير مى‏ شود و به «وادى عُرَنه» مى ‏ريزد. هنگامى كه از ميان منى و مزدلفه مى‏ گذرد به صورت مرز و فاصله ‏اى ميان آن دو قرار مى‏ گيرد و به سوى جنوب مى‏ رود. آبِ سيل اين رودخانه قبل از اينكه به «عُرَنه» بريزد، از كنار چشمه حسينيه (عين الحسينيّه) مى‏ گذرد و با سه رود كوچك در منطقه مَفاجر مخلوط مى‏ شود و همگى يك رودخانه را تشكيل مى ‏دهند. محلّ به هم پيوستن اين سه رودخانه، اكنون آباد شده و يكى از محلّات شهر مكّه‏ گرديده است. در محسّر، كشاورزى و آبادانى وجود ندارد، مردم بيشتر با آن قسمت از محسّر آشنا هستند كه در ميان مزدلفه و مِنى قرار دارد و حاجيان از آن مى‏ گذرند، در اين قسمت، تابلوهايى وجود دارد كه حدود «محسّر» را نشان مى ‏دهد.
۳. مشخصات
طول محسّر ۳۸۱۲ متر و نقطه پايانى آن، مئذمين (دو كوه بين مزدلفه و منا) است.
۴. علت نامگذاري
علت نامگذارى آن به وادى محسّر آن است كه ابرهه و لشكرش با فيل براى نابودى كعبه آمدند، آنان وقتى به اين رودخانه رسيدند؛ از پاى در آمدند و از توان افتادند، و بنا به گفته قرآن، با سنگريزه‏هاى «سجيل» از پاى افتادند. و ابرهه ياران خود را از پيروزى نا اميد ساخت و آنان به خاطر از دست رفتن پيروزى، حسرت خوردند. فيل ابرهه «محمود» نام داشت و هر چه وادار كردند، وارد منطقه حرم نشد و حتى به وادى محسر هم نرسيد، ولى هرگاه روى او را به سوى يمن باز مى ‏گرداندند، با شتاب مى‏رفت.
۵. نام هاى مختلف محسّر
وادى محسر چند نام ديگر نيز دارد به اين شرح:
۱. وادى النار؛ كه مردم مكّه، آن را به اين نام مى‏ خوانند. علت اين نامگذارى آن است كه مردى از اهل مكّه براى شكار به آنجا رفته بود كه آتشى از آسمان آمد و او را سوزانيد.
۲. مهلل، زيرا وقتى مردم به اين وادى مى ‏رسند، شتاب مى‏ گيرند.
۶. احكام و آداب مُحسِّر
• يكى از احكام وادى محسِّر آن است كه قبل از طلوع آفتاب نبايد از آن عبور كرد. اين حكم، براى كسانى است كه در صبح روز عيد قربان، مى‏ خواهند براى افاضه به منى، مشعر الحرام (مزدلفه) را به سوى منى ترك كنند. آنان مى ‏توانند تا نزديكى وادى محسّر بيايند و آنجا توقف كنند و با طلوع خورشيد وارد محسر شوند و از آن بگذرند و به منى بروند. مراجع كنونى شيعه نيز مى‏ فرمايند: بايد قبل از طلوع آفتاب از وادى محسّر نگذرند.
• يكى ديگر از احكام ويژه محسّر آن است كه به هنگام عبور از آن، مستحب است انسان، با حالت دويدن، مسير را طى كند. و اين حكم، تقريباً در ميان همه مسلمين اجماعى است، زيرا پيامبر صلى الله عليه و آله و صحابه نيز چنين مى‏ كرده‏اند. پيامبر صلى الله عليه و آله وقتى به محسّر مى‏رسيد، با شتاب، مركب خود را مي‌راند.
استحباب دويدن به قدرى مؤكد است كه در روايتى آمده است كه امام صادق عليه السلام به كسى كه دويدن در آنجا را فراموش كرده بود؛ سفارش فرمود كه از مكّه بازگردد و دوباره در آنجا بدود، و اگر جاىِ محسّر را نمى‏داند؛ از مردم بپرسد.
• دعايى نيز براى هنگام دويدن در محسر رسيده است كه متن آن چنين است: «الّلهم سلّم عهدى واقبل توبتى و أجب دعوتى و اخلفنى فيمن تركت بعدى».
• در منابع اهل سنّت آمده است كه توقف در اين منطقه مكروه، و وقوف در آن ممنوع است، و شايد علّت، آن باشد كه اينجا مكان نزول عذاب است، بنابر اين، بايد از عذاب خدا، به خود او پناه برد، و زودتر آن مكان را ترك كرد. برخى گفته ‏اند: اين وادى جايگاه شياطين است.
• احكامِ محسّر در فقه اهل سنت اين است كه مستحب است:
• سنگريزه‏ هاىِ مورد نياز براى رمى جمرات را از آنجا جمع كرد.
• در حال عبور از وادى محسر پيوسته تلبيه بگويد.
• دويدن در وادى محسر را به مقدار پرتاب يك سنگ ادامه دهد.
۷. آيا «وادى محسّر» بخشى از «منى» است؟
از آنجا كه احكام فقهى خاصّى براى هريك از مزدلفه، مِنى‏ و محسّر وجود دارد، لذا فقهاى گذشته، به بررسى حدود اين سرزمين و ديگر مشاعر مقدّسه پرداخته‏ اند.
اكثريت قاطع نويسندگان و فقهاى اهل سنّت و شيعه، وادى محسّر را بيرون از منى و نيز بيرون از مزدلفه مى‏ دانند و معتقدند اين سه منقطه به ترتيب و بدون فاصله پشت سر هم قرار دارند: «منى»، «محسر» و «مزدلفه»؛ مثلًا مى ‏گويند: محسّر، بيرون از منى و چسبيده به آن است. و يا مى ‏نويسند: محسّر ميان منى و مزدلفه قرار گرفته است. و منى، ميان دو رودخانه قرار دارد كه يكى چسبيده به موضع «جمره عقبه» نزديك مكّه، و ديگرى محسّر است.
البته عدّه ‏اى از نويسندگان سنّى و شيعه، با پيروى از برخى روايات، وادى محسّر را بخشى از منى دانسته ‏اند. از علماى شيعه، شهيد ثانى مى‏ نويسد: وادى محسّر بخشى از منى است، بنابر اين واسطه ‏اى ميان مشعر و منى، وجود ندارد.
۸. محسر و قربان گاه‌هاي منا
در بخش ورودى به منا از سمت وادى‏ محسِّر، قربانگاه قرار داشت (و دارد) كه گويا چيزى از آن در منا واقع نشده است. از سال ۱۴۲۰ هجرى، قربانگاه اصلى به محل ديگرى در فاصله ۵۰۰ مترى منا به نام مُعَيْصم انتقال يافته و به صورت مجهز و با تقسيم بخش هاى آن براى حجاج كشورهاى مختلف، به فعاليت مشغول است.
۹. منابع جهت مطالعه بيشتر:
- آثار اسلامي مكه و مدينه
- تاريخ و آثار اسلامي مكه و مدينه
- مقالات مجله ميقات حج درباره وادي محسر
- سرزمين يادها و نشانه ‏ها