1. كليات
بئر زبيده چاهي است در وادي عُرَنه در حد غربي عرفات در شرق مكه و پشت منا كه به دستور زبيده (م.215ق.) همسر هارون الرشيد (حك: 170-193ق.) حفر شد. مردم مكه اين چاه را به سبب عمق زيادش كه ورود بدان را ترسناك مي‌كرد، با نام حبس الجن مي‌شناختند.
2. علت احداث
احداث اين چاه پس از هنگامي رخ داد كه زبيده بر آن شد تا براي حاجيان در عرفات آب آشاميدني فراهم نمايد. از اين رو، با حفر قناتي آب چشمه نعمان در وادي نعمان بين مكه و طائف را به سوي عرفات هدايت كرد.
3. مسير قنات
آب قنات پس از ورود به بركه‌اي در عرفات، به سوي مزدلفه و سپس چاه زبيده مي‌رسيد. به نوشته منابع، اين چاه با استفاده از سنگ‌هايي بسيار بزرگ ساخته شده بود و حدود 23 متر عمق داشت و دسترسي به آن با 73 پله ممكن بود. با توجه به اين ويژگي‌ها، آن چاه بايد چيزي همانند آب انبار و مخزن آب بوده باشد. فاصله بئر زبيده با منبع اصلي تأمين كننده آب آن، حدود 33 كيلومتر بود. شايد صعوبت و سنگلاخ بودن مسير باعث شد تا اين قنات در بئر زبيده به پايان برسد و تا مكه ادامه نيابد.
4. هزينه احداث قنات
هزينه عمليات آب‌رساني از وادي نعمان به چاه زبيده، همراه هزينه احداث چشمه‌هاي ديگر در حنين واقع در20 كيلومتري شرق مكه را افزون بر يك ميليون و هفتصد هزار دينار دانسته‌اند.
آورده‌اند هنگامي كه كارگزاران عمليات آب‌رساني پس از پايان يافتن كار براي انجام محاسبات هزينه‌ها به بغداد نزد زبيده آمدند، وي با گشاده‌دستي با آن‌ها برخورد كرد و بدون توجه به دفاتر ثبت هزينه‌ها، طلب همه را پرداخت و بدهكاري‌هاي آن‌ها را بخشيد و خلعت‌هايي نيز به آن‌ها اهدا كرد.
5. درطول تاريخ
بئر زبيده در طول تاريخ شاهد تعميراتي نيز بود؛ ولي بيشترين توجه به آن هنگامي صورت گرفت كه به دستور «فاطمه خانم سلطان» دختر سلطان سليمان قانوني (حك: 926-974ق.) يا همسر وي بازسازي شد. بر پايه اين گزارش، به سال 969ق. كه بسياري از چاه‌ها و چشمه‌هاي مكه به سبب خشكسالي از ميان رفتند، از آن جا كه چاه زبيده و سرچشمه آن در وادي نعمان هنوز اندك آبي داشت، مهندسان خبره و نيروهاي زبده كوشيدند تا با لايروبي كانال‌هاي آب، حجم آب اين چاه را بيفزايند. سپس مقرر شد تا آب اين چاه را با حفر كانال‌هايي به چشمه حنين برسانند كه پيش از آن در دوران زبيده تا مكه كانال‌كشي شده بود. سرانجام اين طرح پس از 10 سال در ذي‌قعده سال 979ق. با صرف هزينه‌اي افزون بر 500 هزار دينار به پايان رسيد.
6. در دوران معاصر
در سده 14ق. آب بئر زبيده با استفاده از مَركب‌ها براي شريف مكه، واليان و كارگزاران كاروان‌هاي حج حمل مي‌شد. در دوره سعودي، آب چشمه حنين و نيز چشمه نعمان، منبع تأمين آب بئر زبيده، با دو قنات جداگانه در منطقه شيبيه مكه در يك جا گرد آمد وآب آن‌ها از طريق قنات و لوله به مناطق گوناگون منتقل شد.
7. منابع جهت مطالعه بيشتر
- الارج المسكي في التاريخ المكي
- الاعلام باعلام بيت الله الحرام:
- التاريخ القويم
- دانشنامه حرمين شريفين