مسجد جامع
يكي از قديمي ترين مسجدهاي تاريخي عراق مسجد بزرگ سامراء است كه از بناهاي زمان متوكل، ابتداي قرن سوم هجري، است و ساخت آن از 848 تا 825م طول كشيد. اين مسجد هم به لحاظ وسعت و هم به لحاظ قدمت از ديگر مسجدهاي عراق بزرگ تر است مساحت داخلي آن 240 × 156 متر و مساحت بيروني آن 376 × 440 متر است كه در مجموع 38000 مترمربع را به خود اختصاص مي دهد. چهارده درب ورودي دارد كه سه درب در ضلع شمالي، چهار درب در غرب و شرق و نُه درب در جنوب قرار دارد. صحن مسجد نيز 110 × 160 متر است.
اين مسجد در بيرون شهر فعلي سامراء و حدود دو كيلومتر پايين تر از آستان مقدس عسكريين قرار دارد. امروزه، از اين مسجد تنها ديواره هاي آن و مناره معروف به ملويه باقي مانده است. داخل مسجد سقف ندارد و كف آن همه خاكي است. ديوارهاي بسيار ضخيم آن همانند ديوارهاي قلعه اي است كه حدود دو متر ضخامت دارد. ارتفاع آن ده متر و داراي چهل برج در ضلع هاي مختلف است. ضلع هاي شمالي و جنوبي، هريك، هشت برج و ضلع هاي شرقي و غربي داراي ده برج است.
هزينه ساختمان اين مسجد در آن دوران، نزديك به چهارصد هزار دينار طلا بوده است. اين مكان ابتدا در خارج از شهر قرار داشت و كنار راه آن بازار و دكان هايي ساخته بودند. راه مسجد به حدي وسيع بود تا خليفه بتواند سواره يا پياده به مسجد بيايد و در آن مسجد نماز گزارد. وسط صحن حوضي ساخته بودند كه فواره هاي آن همواره در حال فوران بود. از اين مسجد امروزه فقط ديوارها و مناره آن باقي است كه در دوران معاصر بازسازي شده است.
مناره ملويه
متوكل عباسي در ضلع شمالي مسجد بزرگ سامراء مناره اي ساخت كه هنوز، پس از 1200 سال، راست قامت برجاي مانده و از كيلومترها مسافت چشم بيننده را به خود خيره مي سازد. اين مناره عظيم به لحاظ سبك و نوع معماري از عجايب دنيا و در جهان اسلام بي نظير است. ارتفاع آن به 55 متر مي رسد كه برروي يك قاعده و پايه مربعي شكل به مساحت 32متر بنا شده است. اين مناره به شكل مخروطي از قاعده اي بسيار پهن به مساحت 32 متر آغاز و تا بالاترين نقطه امتداد مي يابد و رأس آن با شش متر مساحت ختم مي شود. از عجايب اين مناره سبك منحصر به فرد آن در پلكان هاي مناره است كه برخلاف همه مناره ها، پلكان آن از بيرون و اطراف مناره است و به صورت مارپيچ و مدور در شش دور، از پايين تا بالا، امتداد دارد و شكلي چون حلزون به خود مي گيرد. ارتفاع هريك از پلكان ها حدود ده سانتي متر است و علت كوتاهي آن ها اين بود كه خليفه مي خواست با اسب از آن ها بالا رفته و ارتفاع مناره را صعود كند. در دوره هاي بعد، ابن طولون در قاهره مسجد و مناره اي به همين سبك ولي كوچك تر از آن احداث كرد. اين بنا و معماري ظاهراً به تقليد از معبدهاي كلدانيان و بابليان و يابرج بابل ساخته شده است. زيرا كلدانيان اين نوع معبدها را براي انجام قرباني مي ساختند كه مي بايد به بالاترين نقطه برده و تقديم خدايان شود.
جامع ابي دُلف
يكي ديگر از مسجدهاي قديمي و تاريخي سامراء، مسجد ابودلف است كه توسط ابودلف قاسم بن عيسي عجلي كرجي، از حاكمان عصر عباسي(ف 226 ق)، ساخته شد. ابو دلف، در ادب و شعر و جنگ آوري و شجاعت شهره بود، سفري به ايران داشت و خاطراتش را در سفرنامه اي به نام سفرنامه ابي دُلف در ايران به رشته تحرير در آورده است.
مسجد ابي دلف در شمال شرقي سامراء، در محله المتوكليه، قرار دارد و مساحتي حدود سي هزار متر مربع، يعني 135 × 213 متر، با هفده درب ورودي و پنج رواق و شبستان دارد. در داخل شبستان محراب و منبر واقع شده و صحن آن داراي سه حياط است كه مناره اي نيز در كنار آن ساخته شده است. تركيب معماري اين مسجد را معماران مغربي و مصري در قيروان و قاهره اقتباس كرده و مسجدهايي بر آن اساس ساخته اند. ساخت مسجد ابي دُلف در حدود 246 ق به پايان رسيد و امروزه از آن جز ديوارهاي مخروبه بيروني و شبستان اثري برجاي نمانده است.
منبع: عتبات عاليات عراق؛ دكتر اصغر قائدان