مسجد جامع سامرا، به «جامع المتوكل» مشهور شده و از ساختمانهاي يكي از پليدترين خلفاي عباسي; يعني متوكل عباسي (232-247 هـ .) است.
اين مسجد يكي از عظيم ترين مساجد جهان اسلام در آن دوره بشمار مي رفته. امروزه فقط مأذنه و ديوارهاي آن باقي است كه همين دو نيز دليل بر عظمت اين ساختمان است.
ابعاد ديوارهاي مسجد 160×240 متر است آنچه بر اهميت معماري اين مسجد مي افزايد گلدسته آن است كه به «ملويه» شهرت دارد و در شمال برج و باروي مسجد و در فاصله 25 متري آن ساخته شده است. ساختمان اين گلدسته مخروطي شكل است كه بر قاعده اي مربع به طول 32 متر قرار دارد.
اين مأذنه بر خلاف سنت تمام گلدسته ها، كه راه رسيدن به بام آن از پله هايي است كه درون مأذنه تعبيه شده، از بيرون آن مي باشد؛ از اين رو پله ها گِرداگرد سطح بيروني گلدسته را دور زده و به بام آن كه در ارتفاع 52 متري از زمين است مي رسد.
بنا به روايت مورخان، متوكل مبلغ 5 ميليون درهم براي ساختمان اين مسجد هزينه كرده است.
متوكّليه، شهر كهن سامرا است كه از سوي متوكل عباسي ساخته شد و امروزه خرابه هاي اين شهر در فاصله كوتاهي از شمال سامرا نمايان است. از ويژگي هاي اين شهر، خيابان كشيهاي منظم و مستقيمي است كه نمونه آن در ديگر شهرها كمتر يافت مي شود. در بخشي از اين شهر مسجدي به نام «جامع ابي دُلَف» وجود دارد.
جامع ابي دلف، نمونه كوچكترِ مسجدجامع متوكل است به ابعاد 138×215 متر با بارويي به ضخامت 60/1 متر. اين مسجد داراي 18 دروازه است. گلدسته اين مسجد شبيه ملويه است، بااين تفاوت كه ارتفاع آن19 متر مي باشد. اين مسجد به نام قاسم بن عيساي عِجْلي مشهور به أبودلف (متوفاي 226 هـ.ق) نامگذاري شده كه از فرماندهان عباسي و از شيعيان معتقد بشمار مي رفته است.
قصرهاي سامرا، خلفاي عباسي كه به سامرا نقل مكان كردند، همگي مشهور به فسق و فجور و برگزاري مجالس جشن و سرور و شادماني بودند؛ از اين رو، اقدام به ساختمان كاخهاي سرسبز و خوش آب و هواي متعددي در جاي جاي اين شهر و در كناره هاي رودخانه دجله كردند كه امروزه تنها از آن كاخها ديوارهاي فرو ريخته و ستونهاي ويرانه باقي مانده است.
نام برخي از كاخها در سمت شمال غربي مسجد جامع متوكل و در شهر المتوكليه:
قصر الجعفري، قصر العروس، قصر المختار، قصر الوحيد، قصر الجعفري المُحْدَث، قصر الغريب، قصر الصبح، قصر المليح، قصر بستان الايتاخيه، قصر التلّ، قصر الجوسق، قصر بركوارا، قصر القلائد، قصر الغَرد، قصر المتوكّليه، قصر البهو، قصر اللؤلؤه و...
بنابه روايت مورخان حداقل هزينه ساختمان هر يك از اين قصرها، متجاوز از پنج ميليون درهم بوده است.
منبع: اماكن زيارتي و سياحتي عراق؛ محمّد رضا قمي